تنبور

 

 مجسمه‌های یافت شده از خرابه‌های شوش نشان می‌دهد که قدمت تنبور  به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد باز می‌گردد. نقش این ساز بر روی پلاک‌های بابلی و سوری قابل مشاهده است. نمونه‌های زیادی نیز از زمان سلوکیان باقی مانده که نشان ‌می‌دهد زنان نوازندگان اصلی تنبور بوده اند. 

این ساز کهن از جایگاه خاصی در مناطق کردستان و کرمانشاه برخوردار است، به طوریکه آیین تنبور نوازی هرساله در اواسط آبان ماه در شهرستان دالاهو‌ی کرمانشاه برگزار می‌شود.

تنبور سازی محلی از خانواده سازهای زهی-زخمه‌ای است. این ساز دارای دو یا سه سیم و چهار پرده می‌باشد که با هر پنج انگشت نواخته می‌شود. در این مقاله نگاهی داشتیم به ساختار و خاستگاه این ساز کهن ایرانی. 

 

  

ساختمان تنبور:

 

تنبور سازی گلابی شکل با دسته‌ای نسبتا بلند بوده که ۱۳ الی ۱۴ پرده بر آن بسته می‌شوند. 

 

 

کاسه:

 

تنبور دو نوع کاسه دارد:

 

۱- کاسه یک تکه:

 

  در قدیم همه‌ی کاسه‌ها یک تکه بودند. این کاسه‌ها فاقد قسمت رابط گلو هستند و دسته‌شان مستقیما به کاسه وصل می‌شود. روی کاسه، صفحه چوبی نازکی قرار گرفته و تعدادی سوراخ روی آن دیده می‌شود که در طنین و جنس صدای ساز بسیار موثرند. 

تعداد و محل سوراخ‌ها ثابت نیستند، اما معمولا ۵ تا ۶ سوراخ، به شکل گل در وسط و کمی متمایل به دسته قرار می‌گیرند. برخی تنبورها هم دو سوراخ روی کاسه در قسمت بالایی نزدیک به لبه و صفحه دارند. 

 

2- کاسه‌  ترکه‌ای:

 

این نوع کاسه که به کاسه چمنی نیز شهرت دارد، از تکه‌های چوب تهیه می‌شود. این کاسه نسبت به کاسه یک تکه راحت‌تر ساخته شده و اگر صدمه‌ای ببیند نیز به راحتی تعمیر میگردد.

 

دسته:

 

دسته تنبور، از چوب گردو، چنار و یا زردآلو ساخته می‌شود. طول دسته از ۴۳ الی ۵۷.۴ سانتی‌متر می‌باشد. عرض دسته ۲الی ۳ سانتی متر است که به سمت کاسه ضخیم می‌شود. 

 

 سیم گیر:

 

سیم گیر برای مهار سیم‌ها در انتهای صفحه نصب می‌شود. در قدیم سیم‌ گیر را از شاخ بز کوهی می‌ساختند ولی امروزه از چوب‌های مختلفی در ساخت آن استفاده می‌شود. 

 

 

شیطانک:

 

بر روی دسته نصب میشود و روی آن سه شیار برای مهار سیم‌ها وجود دارد. در گذشته شیطانک را از شاخ بز می‌ساختند ولی اکنون از چوب گردو و یا شمشاد در ساخت آن بهره می‌برند. 

 

 

خرک:

 

بر روی صفحه و به فاصله‌ی ۵ الی ۷.۵ سانتی‌متر نصب می‌شود. طول  آن ۲.۵ الی ۴ میلی‌متر بوده و ارتفاعش به ۲ تا ۵ سانتی‌متر می‌رسد. روی خرک سه شیار برای عبور سیم‌ها قرار گرفته است. 

 

 

گوشی‌ها: 

 

گوشی‌ها در قسمت بالای سر پنجه قرار دارند و جنس آن‌ها از چوب سستی مانند بید است تا دسته‌ به مرور زمان خورده نشود. 

 

 

سیم: 

 

در گذشته سیم‌‌ها را از جنس ابریشم خام تابیده شده با قطر و ضخامتی یکسان می‌ساختند. امروزه سیم‌ها را از مس و یا برنج می‌سازند. در انواع تنبور، طول سیم‌ از ۶۴ الی ۸۳.۵ سانتی‌متر متفاوت است که تعدادشان چهار تا بوده و به فاصله‌های مختلفی کوک می‌شوند. 

 

دستان (پرده):

 

تنبور ۱۳ الی ۱۴ دستان به صورت پرده و نیم پرده دارد که جنس‌شان از روده‌ی گوسفند می‌باشد.